Stanisława Lema kojarzymy przede wszystkim z fantastyką naukową. Był on najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem literatury science-fiction, mimo że nie był popularny w Stanach Zjednoczonych. Fantastyka w wydaniu Lema była pisana w oparciu o wiedzę naukową i wyobrażone światy alternatywne. Mimo fascynacji technologiami przyszłości pisarz nigdy nie był wielbicielem komputera i z niego nie korzystał. Wszystkie swoje książki napisał na maszynie do pisania, a gdy nie pozwalały mu już na to zdrowie i podeszły wiek, dyktował teksty asystentowi.
Stanisław Lem urodził się w przedwojennym polskim Lwowie. Tuż przed wybuchem II wojny światowej zdał maturę i rozpoczął naukę na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Lwowskiego. Wojna spowodowała, że musiał przerwać studia. Pracował wtedy jako pomocnik mechanika i spawacz. Po wojnie rodzina Lemów utraciła cały majątek i została przesiedlona do Krakowa. Tam, na Uniwersytecie Jagiellońskim Lem podjął przerwane studia medyczne, ale ostatecznie nie przystąpił do egzaminów końcowych, aczkolwiek wiedzę medyczną wykorzystywał również w swoich książkach.
Stanisław Lem pisał już w czasie studiów, ale dopiero w 1950 roku za namową prezesa Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” stworzył swoją pierwszą powieść, „Astronauci”. Ukazała się ona w druku rok później i momentalnie stała się bestsellerem, a sam Lem został przyjęty do Związku Literatów Polskich.
W swoich książkach pisarz poruszał tematy dotyczące ludzkiej natury i możliwości istnienia inteligentnych istot we wszechświecie. Do swoich powieści regularnie wplatał dygresje społeczno-polityczne, co spotykało się ostrą krytyką cenzury i zatrzymywaniem druku. Po licznych problemach z wydaniem książki „Szpital Przemienienia” pisarz na dobre zajął się tworzeniem powieści fantastyczno-naukowych.
Lem był również filozofem, futurologiem, eseistą oraz krytykiem literackim. Już od lat 50. przewidywał wynalezienie technologii, z których dzisiaj korzystamy na co dzień. Wśród nich znalazły się m.in. wyszukiwarka, drukarka 3D, e-booki, audiobooki, wirtualną rzeczywistość czy uczenie maszynowe.
W wywiadzie, który w 1997 r. przeprowadził z nim Roman Warszewski, Stanisław Lem przestrzegał: „Przewidziałem na przykład, że dojdzie do stworzenia przez człowieka ‘wirtualnej rzeczywistości’, którą bardzo trudno będzie odróżnić od rzeczywistości faktycznej; wtedy o czymś takim jeszcze nikomu się nie śniło, bo były to czasy kiedy nie było jeszcze komputerów z prawdziwego zdarzenia. Oprócz tego przewidziałem rozwój bioniki, czyli nauki próbującej łączyć obwody scalone z organami ukształtowanymi biologicznie. Przewidziałem też większość nieszczęść, jakie spotyka nas w związku z nadmiernym rozwojem przetwarzania danych. Przepowiedziałem, że informacja – z czasem – może przepoczwarzyć się we własne zaprzeczenie, w technologiczną pułapkę”.
Za swoje najistotniejsze dzieło Stanisław Lem uznawał „Cyberiadę” (1965). Jego najbardziej znaną w ojczyźnie i na świecie jest powieść „Solaris” (1961), która doczekała się aż trzech adaptacji filmowych. Oprócz wyżej wspomnianych powieści za najważniejsze dzieła Lema uznaje się: „Astronauci” (1950), „Dzienniki gwiazdowe” (1957), „Bajki robotów” (1964), „Niezwyciężony” (1964) oraz „Pokój na Ziemi” (1984).
Sam Lem przeżywał liczne rozterki, żyjąc w PRL-owskiej rzeczywistości. Chociaż osiągnął duży sukces, ubolewał, że jego wolność jest tutaj ograniczona. W 1983 roku zdecydował się na emigrację z całą rodziną. Wrócił do Polski na stałe w 1988 roku, kiedy uwierzył w zmiany, które niosła ze sobą ze Wschodu „pieriestrojka”. Zmarł 27 marca 2006 roku w Krakowie.
W jednym z felietonów wyraził swoje trzy życzenia. Jednym z nich było: „Życzę sobie otworzyć pewnego ranka oczy, aby przekonać się z satysfakcją, że wszystko, co się mnie i światu przytrafiło od mojej matury, było sennym koszmarem. Wyśniłem drugą wojnę światową, obozy koncentracyjne, okupację Polski i innych rajów, »ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej«, konferencje rozbrojeniowe, Klub Rzymski, debaty atomowe, kryzysy itp. Nic z tego nie zaszło, bo było tylko senną zmorą. Po przebudzeniu odczuję, prócz ulgi, wstyd, żem przypisał ludzkości tyle zaciekłości morderczej i świństw. Jakże się zawstydzę, że mieli rację ci, co od dawna pomawiali mnie o mizantropię i sadystyczne rysy charakteru, które przejawiły się w moim śnie. Zarazem stwierdzę, z radosnym wzruszeniem, że wszystko, czego uczyli mnie moi nauczycie gimnazjalni o szlachetnej naturze człowieka, było najczystszą prawdą”.
Książki Lema przełożono na ponad 40 języków i sprzedano je w ponad 30 mln egzemplarzach. W 1980 roku na poważnie rozważano jego kandydaturę do Literackiej Nagrody Nobla, którą otrzymał wówczas Czesław Miłosz. Stanisław Lem posiadał kilka doktoratów honoris causa (m.in. Politechniki Wrocławskiej, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Lwowskiego i Uniwersytetu w Bielefeld). W 1973 roku pisarzowi przyznano honorowe członkostwo amerykańskiego stowarzyszenia Science Fiction Writers of America.
Nazwisko Stanisława Lema nosi planetoida (3836) Lem, należąca do pasa głównego asteroid, odkryta w 1979 roku przez Nikołaja Czernycha z Krymskiego Obserwatorium Astrofizycznego. Nazwiskiem pisarza ochrzczono również drugiego sztucznego satelitę, w całości zbudowanego w Polsce, a zarazem pierwszego polskiego satelitę naukowego, który został wyniesiony na orbitę okołoziemską 21 listopada 2013 roku.
„Kosmicznego upamiętnienia” doczekali się też bohaterowie książek Lema: planetoida (343000) Ijontichy zawdzięcza swoją nazwę Ijonowi Tichemu, zaś jeden z kraterów na największym księżycu Plutona – pilotowi Pirxowi. Nazwę Pirx otrzymała także planeta krążąca wokół odkrytej w 2019 roku gwiazdy w gwiazdozbiorze Pegaza, zaś samą gwiazdę nazwano Solaris.
Wydarzenia upamiętniające Rok Lema publikowane są na stronie: www.roklema.pl. Setną rocznicę urodzin uhonoruje także Polska Fundacja Fantastyki Naukowej we współpracy z Europejską Agencją Kosmiczną. Pisarza upamiętni francuski astronauta Thomas Pesquet na pokładzie Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Forma upamiętnienia nadal pozostaje tajemnicą i zostanie ujawniona w dniu urodzin pisarza.
Na stronie www.polona.pl w zakładce „Rok Lema” można bezpłatnie pobrać e-booki niektórych jego książek. Dla miłośników Lema gustujących w grach komputerowych szykuje się nie lada gratka – wkrótce światło dzienne ujrzy gra oparta na powieści „Niezwyciężony”.
English version
12 September – Stanisław Lem’s 100th birthday anniversary
He loved fantasy worlds, but wasn’t fond of computers
The Polish writer Stanisław Lem is mostly associated with science fiction. He was the most widely read non-English speaking writer of science fiction literature, despite not being widely popular in the United States. Lem’s fantasy works were based on scientific knowledge and imagined alternative worlds. Despite his fascination with the technologies of the future, the writer was never a fan of the computer, and did not use one. He wrote all his books on a typewriter, and when his health and old age did not allow him to do so anymore, he dictated the texts to an assistant.
Stanisław Lem was born in Lwów, Poland (now Ukraine) in 1921. Shortly before the outbreak of World War II he passed his matriculation exam and enrolled as a student at the Medical Department of Lwów University. Due to the outbreak of the war, he had to interrupt his studies, working during the war as a mechanic’s helper and welder. After the war, the Lem family lost all their possessions and were resettled to Kraków. There, at the Jagiellonian University, Lem resumed his interrupted medical studies but did not take the final exams, although he was later to make extensive use of his medical knowledge in his books.
Stanisław Lem was already writing during his studies, but it was only in 1950, at the encouragement of the president of the Polish publishing cooperative “Czytelnik” that he wrote his first novel, The Astronauts. It appeared in print a year later and immediately became a bestseller, and Lem himself was admitted to the Association of Polish Writers.
In his books, the writer touched upon topics concerning human nature and the possibility of the existence of other intelligent beings in the universe. He regularly interwove socio-political digressions into his novels, which was met with harsh criticism and official censorship. After numerous problems with the publication of the book Hospital of the Transfiguration, the writer henceforth relegated his novels to the genre of science fiction.
Lem was also a philosopher, futurist, essayist, and literary critic. Since the 1950s, he had predicted the invention of several technologies that we now use daily. These include the internet search engine, 3D printers, e-books, audio books, virtual reality, and machine learning technologies.
In Roman Warszewski’s 1997 interview with Stanisław Lem, the writer warned:
“I predicted, for example, that man would create a ‘virtual reality’ which would be very difficult to distinguish from actual reality; at that time no one dreamed about such a thing, because those were times when there were no real computers yet. In addition, I predicted the development of bionics, a science that attempts to combine integrated circuits with biologically shaped organs. I’ve also predicted most of the woes we face from the over-development of computing. I prophesied that information – over time – could metamorphose into its own negation, into a technological trap.”
Stanisław Lem considered The Cyberiad (1965) to be his most important work. His best known novel Solaris (1961), which has been adapted to film three times, in Poland and internationally. Apart from the above-mentioned novels, Lem’s most important works are: The Astronauts (1950); Star Logs (1957); Fairytales of Robots (1964); The Invincible (1964); and Peace on Earth (1984).
Lem himself experienced numerous dilemmas while living in the People’s Republic of Poland communist reality. Although he was very successful, he lamented that his freedom was limited there. In 1983 he decided to emigrate with his entire family. However, he returned to Poland permanently in 1988, when he believed in the changes brought by the “perestroika” from the East. He died on 27 March 2006 in Kraków.
In a column, Lem once expressed what he called his “three wishes”. One of them was, “I wish I could open my eyes one morning to convince myself with satisfaction that everything that has happened to me and the world since my high school graduation has been a nightmare. [That] I dreamed up WWII, concentration camps, the occupation of Poland, the “final solution to the Jewish question”, disarmament conferences, the Club of Rome, nuclear debates, crises, etc. [That] none of it happened, because it was just a nightmare. After waking up, I will feel, besides relief, shame that I have attributed to mankind so much murderous viciousness and mischief. How ashamed I shall be that they were right who have long slandered me for the misanthropy and sadistic traits of character that manifested themselves in my dream. At the same time I will state, with joyful emotion, that everything my grammar school teachers taught me about the noble nature of humanity was the purest truth.”
Lem’s books have been translated into more than 40 languages and sold in more than 30 million copies. In 1980 he was seriously considered for the Nobel Prize in Literature, (which was subsequently awarded to Polish writer and poet Czesław Miłosz). Stanisław Lem was also awarded several honorary doctorates (from Wrocław University of Technology, Jagiellonian University, Lwów University and Bielefeld University). In 1973, he was awarded honorary membership in the Science Fiction Writers of America.
The asteroid “3836 Lem”, which belongs to the main asteroid belt, was discovered in 1979 by Nikolai Chernykh of the Crimean Astrophysical Observatory. The second artificial satellite entirely built in Poland and the first Polish scientific satellite, which was launched into orbit on 21 November 2013, was also named after the writer.
The asteroid “343000 Ijon Tichy” owes its name to Lem’s fictional character Ijon Tichy, and one of the craters on Charon, the largest of Pluto’s five moons, is named Pirx, after the main character in a series of Lem’s short stories, who travels between the Earth, Moon and Mars. A planet orbiting a star discovered in 2019 in the constellation of Pegasus was also named Pirx, while the star itself was named Solaris.
Events commemorating the Year of Lem are published on the www.roklema.pl website. The centenary will also be honored by the Polish Science Fiction Foundation in cooperation with the European Space Agency. The writer will be commemorated by French astronaut Thomas Pesquet aboard the International Space Station. The actual form of the commemoration is still a secret and will be revealed on the writer’s birthday, September 12.
At www.polona.pl in the tab “Year of Lem” you can download free e-book versions of some of his works (in Polish). And Lem fans who like computer games can look forward to a real treat – a game based on his novel The Invincible will soon be released.
Autor/Author: Beata Bieniada, absolwentka Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego (graduated from the Institute of History at the University of Warsaw).
Tłumaczenie/English Translation: Robert Bodrog
The article was created thanks to funding from the Polish Department of Cooperation with Polish and Poles abroad of the Ministry of Foreign Affairs.
Źródła/Sources:
Ilustracje/Illustations:
Stanisław Lem (1966), zdjęcie udostępnione przez Wojciecha Zemka, sekretarza autora / Stanisław Lem (1966), photo provided by Wojciech Zemek, the author’s secretaryWikipedia, CC BY-SA 3.01997
Redakcja portalu informuje:
Wszelkie prawa (w tym autora i wydawcy) zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów zabronione.