Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, kończącego I wojnę światową, ostateczne ustalenie granicy polsko-niemieckiej na terenie Górnego Śląska miało zostać określone w drodze plebiscytu. W międzyczasie obie strony powzięły rozliczne działania, mające uświęcić ich prawo do regionu. Zanim jednak doszło do realizacji plebiscytu, w trakcie zakrojonej na szeroką skalę przez obie strony akcji propagandowej ziemiami Górnego Śląska wstrząsnęły dwa wydarzenia, którym później nadano nazwę powstań.
Pierwsze z nich, trwające od 16 do 24 sierpnia 1919 roku, wynikło z szeregu powodów, z których najważniejszym było zastrzelenie kilku górników w Mysłowicach przez Grenzschutz (niemiecką ochotniczą organizację zbrojną). Objęło jedynie kilka wschodnich powiatów rejencji opolskiej i szybko upadło.
11 lutego 1920 roku do Opola przybyła aliancka Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku, złożona z Francuzów, Włochów i Anglików, wspierana przez kilkanaście tysięcy żołnierzy. W wyniku mediacji Niemcy uwolnili więzionych i internowanych powstańców. Zostały wycofane oddziały Grenzschutzu i zastąpiono je policją SIPO.
W wyniku agitacji plebiscytowej zaczęły wzrastać antagonizmy między ludnością polską a niemiecką. Niemcy atakowali polskie lokale, zastraszali ludność i stosowali szeroki aparat represji. Dochodziło także do zabójstw. W atmosferze wzajemnego terroru, w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku wybuchło drugie powstanie ludności polskiej. Trwało ono kilka dni i objęło swoim zasięgiem większe niż poprzednio terytoria. Także ono wygasło po kilku dniach, przyniosło jednak kilka ważnych zmian.
Zamiast SIPO utworzono polsko-niemiecką policje plebiscytową – APO – oraz zobowiązano się do ukarania osób odpowiedzialnych za strzelanie do górników. Strona polska rozwiązywała POW (organizacja działała nadal pod zmienioną nazwą jako Centrala Wychowania Fizycznego) i zobowiązywała się do zaprzestania strajków oraz manifestacji.
Ostatecznie 20 marca 1921 roku przeprowadzono plebiscyt. Z 1,2 mln osób uprawnionych do głosowania, aż 708 tys., czyli 59 proc., zagłosowało za pozostawieniem Górnego Śląska w Rzeszy Niemieckiej. Niekorzystne wyniki, a później także spory wobec ich interpretacji oraz przemawiające na niekorzyść Polski propozycje podziału regionu, zdecydowały o podjęciu na jego terenie akcji zbrojnej.
3 maja 1921 roku, o godz. 2.00, wysadzeniem przepraw rzecznych i ogłoszeniem dzień wcześniej strajku generalnego w kopalniach i hutach, rozpoczęto III powstanie śląskie. Pierwsze walki miały charakter lokalny, a poważniejsze starcia rozpoczęły się dopiero 5 maja. Dywersanci odcięli cały region plebiscytowy od miast garnizonowych, czyli Wrocławia i Nysy. Dzięki temu zablokowali i w znacznym stopniu sparaliżowali poczynania Niemców w pierwszych chwilach powstania. Na ogół całkowicie nieprzygotowani Niemcy albo poddawali się buntownikom, albo też wycofywali się w głąb Śląska.
Natychmiast, bo już 4 maja, zainstalowała się na Górnym Śląsku w Szopienicach Naczelna Władza z dyktatorem Wojciechem Korfantym na czele. W jej skład wchodził Wydział Wykonawczy złożony z przedstawicieli głównych górnośląskich partii politycznych oraz Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych. Korfanty ogłosił manifest do ludności górnośląskiej, w którym opisał cele zrywu. Na dowódcę III powstania mianował pułkownika Macieja Mielżyńskiego.
Szybko okazało się, że jednym z największych problemów powstańców pozostają niezdobyte miasta – Bytom, Katowice, Tarnowskie Góry. Powstańcy nie mieli kontroli nad najważniejszymi węzłami komunikacyjnymi i całym zabezpieczeniem strategicznym, tj. magazynami, warsztatami, zakładami przemysłowymi i naprawczymi.
Niemieckimi siłami w początkowym okresie działań dowodził pułkownik Friedrich von Schwarzkoppen – kierownik centrali Selbschutzu (Samoobrony Górnośląskiej) we Wrocławiu. Z powstańcami walczyli również członkowie licznych Freikorpsów, czyli korpusów ochotniczych rekrutujących się z byłych żołnierzy armii cesarskiej, przybyłych na Śląsk.
10 maja Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych oznajmiła zakończenie ofensywy. W tym czasie Niemcy wydawali się rozbici i niezdolni do powzięcia jakichkolwiek akcji zaczepnych. Mimo to odrzucali propozycje porozumienia i 24 maja założyli w Opolu tak zwany Komitet Dwunastu, który miał pełnić rolę prowizorycznego rządu górnośląskiego.
Dla Polaków problemem okazały się braki żywnościowe, broni i amunicji oraz niedostateczne wyszkolenie oddziałów. Korfanty i Naczelna Władza zdawali sobie sprawę z kruchości sukcesu i zaczęli dążyć do likwidacji powstania.
21 maja 1921 roku rozpoczęła się szeroko zakrojona ofensywa Niemców, której pomysłodawcą i inicjatorem był generał Hülsen. Silny polski opór uniemożliwił Niemcom, mimo zajęcia Góry św. Anny w największej i najbardziej krwawej bitwie powstania, przełamania obrony. Druga faza walk powstańczych zakończyła się 6 czerwca. Stronie niemieckiej udało się zdobyć ważne pod względem taktycznym miejsca: Górę św. Anny i Kędzierzyn. Jednak ostatecznych założeń strategicznych nie udało się jej osiągnąć.
Tymczasem siły powstańcze zaczęły przechodzić poważny kryzys. 31 maja Korfanty odwołał pułkownika Mielżyńskiego, zastępując go Stanisławem Rostworowskim. Rząd polski, sam będący pod presją Ententy, dążył do likwidacji zrywu. W tych okolicznościach doszło do puczu. Na szczęście został szybko stłumiony. Nowym komendantem mianowano Kazimierza Zenktellera, który pełnił swoją funkcję do końca powstania.
Ostatnia faza powstania charakteryzowała się powolnym wygasaniem walk na skalę ogólną, choć dalej na niektórych obszarach toczyły się ostre starcia, m.in. w rejonie Zębowic i Kadłuba Wolnego. Plan aliantów, dotyczący strefy neutralnej, został zaakceptowany 11 czerwca przez Naczelną Władzę, a 25 czerwca przez Niemców. Dzień później Wojciech Korfanty i Karl Hoefer podpisali układ o wycofaniu swoich oddziałów z obszaru plebiscytowego, co trwało do 5 lipca. Wraz z tą datą kończy się również III powstanie śląskie.
Straty poniesione przez obie strony są trudne do oszacowania. Najprawdopodobniejsze wydają się dane mówiące o około 2 tys. zabitych i 4 tys. rannych po stronie polskiej (choć pojawiają się nawet szacunki mówiące o 14 tys.) oraz ponad 450 poległych po stronie niemieckiej. Zginęło również ponad 20 Włochów.
12 października 1921 roku Rada Ligi Narodów podjęła decyzję o podziale Górnego Śląska między Niemcy i Polskę. Rzesza otrzymała 71 proc. terytorium wraz z 54 proc. ludności, reszta plebiscytowych terytoriów znalazła się w rękach Polaków. W 1922 roku do państwa polskiego włączone zostały ziemie przyznane mu przez Ligę Narodów, czyli powiaty: Katowice, Królewska Huta, Lubliniec, Tarnowskie Góry, Pszczyna, Świętochłowice oraz Rybnik. 20 czerwca 1922 roku polskie jednostki wojskowe na czele z inspektorem armii generałem, Stanisławem Szeptyckim, wkroczyły do pierwszej miejscowości która znalazła się na ziemiach polskich – Szopienic.
Z całkowitego, liczącego 11 tys. km2 obszaru plebiscytowego, strona polska otrzymała mniej niż jedną trzecią, czyli 3,2 tys. km2. Liczba mieszkańców całej rejencji opolskiej wynosiła 2,1 mln, z czego prawie połowa z nich znalazła się po stronie polskiej. W tej liczbie było także około 250 tys. osób deklarujących się jako Niemcy. Z kolei po stronie przeciwnej znalazło się około 530 tys. osób uważających się za Polaków. Ci, którzy nie zgadzali się z decyzją Ligi Narodów mogli bez przeszkód wyemigrować do wybranego przez siebie kraju. Z tej możliwości skorzystało około 200 tys. osób po każdej ze stron.
Powstanie można uznać za duży sukces polskiej strony, gdyż to w jej ręce trafiła znaczna większość uprzemysłowionej części Górnego Śląska. Miało to istotne znaczenie dla sytuacji gospodarczej II Rzeczypospolitej. O sukcesie politycznym Polaków mogą świadczyć liczby, ponieważ w ich rękach znalazło się m.in. 53 spośród 67 kopalń węgla czy 9 z 14 stalowni.
English version
The Struggle for Polish Silesia
2nd May – 100th Anniversary of the 3rd Silesian Uprising
According to the Treaty of Versailles, which ended World War I, the Polish-German border in Upper Silesia was to be determined by a plebiscite. In the meantime, both sides had taken various measures to enshrine their right to the region. However, before the plebiscite was carried out, the Upper Silesian lands were shaken by two events during a large-scale propaganda campaign launched by both sides, known as the Silesian Uprisings.
The first of the uprisings, which lasted from 16 to 24 August 1919, resulted from a number of reasons, the most important of which was the massacre of several miners in Mysłowice by members of the Grenzschutz (a German voluntary paramilitary organization). However, the insurgency spread to only a few eastern districts of the Opole region and quickly collapsed.
On 11 February 1920, the Allied Intergovernmental and Plebiscite Commission in Upper Silesia, composed of French, Italian and British officials, supported by several thousand soldiers, arrived in Opole. As a result of mediation, the German authorities freed the imprisoned and interned insurgents. Grenzschutz troops were withdrawn and replaced by German SIPO (Sicherheitpolizei) police.
As a result of the pre-plebiscite agitation, antagonisms between the Polish and German populations began to grow. Germans attacked Polish businesses, intimidated the population and used a wide range of repressive measures. There were also killings. In the atmosphere of mutual terror, on the night of 19 to 20 August 1920, the second uprising of the Polish population broke out. It lasted several days and encompassed more territory than the previous one. It too settled down after a few days, but brought about some important changes to the political order.
Instead of the SIPO, which was disbanded, a new police force, the APO (Abstimmungspolizei) was established, and it undertook to punish those responsible for the shooting of the Polish miners. The Polish side dissolved the Polish Military Organization (POW); however, the organization continued to operate under a changed name (Centrala Wychowania Fizycznego) and undertook to stop strikes and demonstrations.
Finally, on 20 March 1921, the plebiscite was held. Of the 1.2 million people eligible to vote, as many as 708,000, or 59 percent, voted to retain Upper Silesia as part of the German Reich. However, subsequent disputes over the interpretation of the plebiscite results, and proposals of dividing the region that were unfavorable to Poland, resulted in the decision by the insurgents to take further military action.
On 3 May 1921, at 2 a. m., the Third Silesian Uprising started with the demolition of various river crossings, and an announcement of a general strike in the mines and steelworks the day before. The first battles were local, and more serious clashes did not begin until 5 May. The saboteurs cut off the entire plebiscite region from the garrison cities of Wrocław and Nysa. As a result, they blocked and, to a large extent, paralyzed the actions of the Germans in the first phase of the uprising. Generally, the Germans, who were completely unprepared, either surrendered to the rebels or retreated deeper into Silesia.
On 4 May, the Upper Silesian High Authority with dictator Wojciech Korfanty at the head, was installed in Szopienice. It consisted of the Executive Department, composed of the representatives of the main Upper Silesian political parties, and the Supreme Command of Insurgent Army. Korfanty announced a manifesto to the Upper Silesian people, in which he described the goals of the uprising. He also appointed Colonel Maciej Mielżyński as the Commander of the Third Uprising.
However, it soon became apparent that one of the biggest problems for the insurgents were the unconquered cities – Bytom, Katowice, and Tarnowskie Góry. The insurgents had no control over the most important transportation hubs and key infrastructure, i.e. warehouses, workshops, industrial plants, and repair shops.
German forces in the initial period of operations were commanded by Colonel Friedrich von Schwarzkoppen – head of Selbschutz (Upper Silesian Self-Defense Forces) headquartered in Wrocław. The insurgents were also fought by members of numerous German Freikorps, volunteer militias recruited from former soldiers of the German Imperial Army, who came to Silesia.
On 10 May, the Supreme Command of the Insurgent Army announced the end of the offensive. At that time, the Germans seemed to be defeated and unable to mount any offensive actions. In spite of this, they rejected the proposals of the agreement and on 24 May established in Opole the so-called Committee of Twelve, which was to act as a provisional government of Upper Silesia.
For the Poles, the main problem was a lack of food, weapons, and ammunition, as well as insufficient training of their troops. Korfanty and the High Authority realized the fragility of their success and began to strive for the winding down of the uprising.
On 21 May 1921, a large-scale German offensive began, which was conceived and initiated by General Hülsen. Strong Polish resistance made it impossible for the Germans to break through the defenses, despite capturing St. Anne’s Mountain in the largest and bloodiest battle of the uprising. The second phase of the insurgent fighting ended on June 6. While the German side managed to capture two tactically important locations, St. Anne’s Mountain and Kedzierzyn. their final strategic objectives were not achieved.
Meanwhile, the insurgent forces began to undergo a serious crisis. On 31 May, Korfanty dismissed Colonel Mielżyński, replacing him with Stanisław Rostworowski. And the Polish government, under pressure from the Allies, sought to terminate the uprising. Under these circumstances, a putsch occurred. Fortunately, it was quickly suppressed. Kazimierz Zenkteller was appointed as the new commander, who held his position until the end of the uprising.
The last phase of the uprising was characterized by a slow cessation of fighting on a general scale, although fierce clashes continued in some areas, e.g. in the region of Zębowice and Kadlub Wolny. The Allied plan for a neutral zone was approved by the Allied Supreme Council on June 11 and by the Germans on June 25. A day later, Wojciech Korfanty and German General Karl Hoefer signed an agreement on the withdrawal of their respective troops from the plebiscite area, which continued up to 5 July, effectively ending the Third Silesian Uprising.
The exact losses suffered by both sides are difficult to estimate. The most probable data seems to indicate approximately 2,000 dead and 4,000 wounded on the Polish side (although there are higher estimates of 14,000) and over 450 killed on the German side. More than 20 Italians were also killed.
On 12 October 1921, the Council of the League of Nations decided on the partition of Upper Silesia between Germany and Poland. Germany received 71% of the territory along with 54% of the population, with the rest of the territory within the plebiscite area allocated to Poland. In 1922, these lands were officially incorporated into the Polish state, i. e. the districts of Katowice, Królewska Huta, Lubliniec, Tarnowskie Góry, Pszczyna, Świętochłowice and Rybnik. On June 20, 1922, Polish military units led by the army Inspector General Stanislaw Szeptycki entered the first town which found itself on Polish soil – Szopienice.
Of the total plebiscite area of 11,000 km2, the Polish side received less than one third, i.e. 3,200 km2. The total population of the entire Opole region amounted to 2. 1 million, almost half of which came from Poland. This number also included about 250,000 people who declared themselves to be German. In contrast, on the opposite side in German allocated Silesia, there were about 530,000 people who considered themselves Polish. Those who disagreed with the League of Nations decision were free to emigrate to the country of their choice. About 200,000 people on each side availed of this option.
Overall, the uprising can be regarded as a great success for the Polish side, because it was awarded the vast majority of the industrialized part of Upper Silesia. This came to have a significant impact on the economy of the Polish Second Republic, as 53 out of 67 coal mines, and 9 out of 14 steelworks in the region were now under Polish control.
English translation: Robert Bodrog
The article was created thanks to funding from the Polish Department of Cooperation with Polish and Poles abroad of the Ministry of Foreign Affairs.
Autor / Author: Patryk Tomala, doktorant historii Uniwersytetu Opolskiego / PhD in history, Faculty Member, Uniwersytet Opolski.
Redakcja / Editing: Michał Woś, Beata Bieniada
Źródła / Sources:
Zdjęcia /Illustrations:
-
Wojciech Korfanty, dyktator III powstania śląskiego / Wojciech Korfanty dictator of the 3rd Silesian Uprising (fot. ze zbiorów NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-A-560-1;
-
Posterunek francuski w czasie plebiscytu / French sentry post during the plebiscite (fot. ze zbiorów NAC, fot. Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-H-423-2);
-
Pododdział powstańczy w Rybniku / Insurgent sub-unit in Rybnik (fot. ze zbiorów NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-H-440).
Redakcja portalu informuje:
Wszelkie prawa (w tym autora i wydawcy) zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów zabronione.