Szczęśliwy początek kariery
Uważany za jednego z największych reżyserów filmowych XX w., Orson Welles był często opisywany jako postać większa niż życie, dosłownie i w przenośni. W ciągu swojego 70-letniego życia pracował jako aktor w teatrze, radiu i wystąpił w dziesiątkach filmów, których nie wyreżyserował. Najbardziej znany jest jednak z filmu „Obywatel Kane”, który stworzył w wieku 25 lat i który jest często klasyfikowany w sondażach i na listach krytyków jako jeden z najlepszych filmów w historii.
Urodzony w 1915 r. w Kenosha w Wisconsin (USA) w zamożnej rodzinie, George Orson Welles był cudownym dzieckiem. Później twierdził, że potrafił czytać w wieku dwóch lat i pisał swoje pierwsze sztuki przed ukończeniem dziewiątego roku życia. Wykazywał również talent malarski.
Dostrzegając wiele wyjątkowych cech swojego syna, Richard i Beatrice Welles zapewnili mu wychowanie wypełnione sztuką, muzyką, literaturą, podróżami i teatrem. Lecz jego rodzice rozstali się, gdy Welles miał cztery lata. Jego matka zmarła na zapalenie wątroby, gdy miał dziewięć lat, a jego ojciec zmarł na niewydolność serca i nerek, gdy Orson miał 15 lat. Po śmierci rodziców, przyjaciel rodziny z Chicago, dr Maurice Bernstein, został mianowany prawnym opiekunem Wellesa, odpowiedzialnym za zarządzanie jego sprawami, w tym finansowymi, aż do osiągnięcia przez niego dorosłości.
Podczas nauki w Todd School dla chłopców w Woodstock w stanie Illinois, do której uczęszczał od września 1926 r., Orson wyreżyserował i wystąpił w ok. trzydziestu szkolnych sztukach czasie uczęszczania do tej szkoły. Zajmował się m.in. dziełami Szekspira i irlandzkiego dramaturga George’a Bernarda Shawa. Jednak wiele lat przed tym, jak Welles stał się tak zwanym „wunderkindem” (cudownym chłopcem) Broadwayu, radia, a później kina, jego pierwszy występ na scenie jako „profesjonalny” aktor nastąpił niemal przypadkowo. Chociaż z perspektywy czasu okazało się, że była to pierwsza szczęśliwa szansa Wellesa jako artysty i zapewniła mu pewne doświadczenie, które pomogło mu rozpocząć karierę młodego aktora w Nowym Jorku. Ten szczęśliwy przełom miał miejsce w Dublinie.
Było lato 1931 r. Welles ukończył szkołę średnią kilka miesięcy wcześniej. Chociaż zaoferowano mu stypendium na Uniwersytecie Harvarda, Welles czuł potrzebę spełnienia swojego marzenia o byciu aktorem. Najpierw jednak postanowił nagrodzić się podróżą do Europy, sfinansowaną z części jego spadku. Jako chłopiec podróżował już wcześniej z ojcem do wielu egzotycznych miejsc, w tym na Jamajkę, do Japonii i Chin, ale to miała być jego pierwsza samodzielna podróż zagraniczna.
Welles opuścił Nowy Jork na pokładzie statku pasażerskiego „SS Baltic” w sierpniu 1931 r. Po czterech dniach na morzu zszedł na ląd w Galway w Irlandii i rozpoczął „malarską wycieczkę” po zachodnim wybrzeżu. Kupił wózek i osła o imieniu Sheeog i zwiedził rejon Connemara, ustawiając sztalugi i malując krajobrazy w ciągu dnia, a nocą śpiąc pod gwiazdami przy ognisku na trawie. Welles był pod wrażeniem irlandzkiego krajobrazu. Odwiedził także Wyspy Aran i spędził trochę czasu na najmniejszej z wysp, Inisheer, która liczyła zaledwie kilkaset mieszkańców.
W październiku, gdy dni stawały się coraz krótsze, a noce dłuższe i zimniejsze, zdecydował się opuścić Galway, sprzedał osła i pojechał pociągiem do Dublina. Pewnej nocy wybrał się na przedstawienie do Gate Theatre. Wśród obsady rozpoznał młodego aktora z Galway o nazwisku O’Callaigh, którego poznał kilka tygodni wcześniej. Dało to Wellesowi dobry pretekst do udania się za kulisy po przedstawieniu, aby się przywitać i spotkać z innymi członkami obsady.
Welles poprosił O’Callaigha o przekazanie pisemnej notatki reżyserom MacLiommóirowi i Edwardsowi (którzy współzałożyli „Gate” zaledwie trzy lata wcześniej), w której było napisane: „Orson Welles, gwiazda New York Theater Guild, rozważyłby wystąpienie w jednej z waszych produkcji i ma nadzieję, że umówicie się z nim na spotkanie”.
Informacje Wellesa było oczywiście nieprawdziwe. Pomimo tego, że występował w wielu sztukach w swojej szkole, nigdy nie występował jako profesjonalny aktor.
Na szczęście dla Wellesa, w tym czasie Edwards szukał wystarczająco charyzmatycznego aktora do głównej roli księcia Karla Alexandra w nadchodzącej produkcji sztuki „Żyd Süss” (adaptacji powieści z 1925 r. autorstwa niemieckiego pisarza i dramaturga żydowskiego pochodzenia Liona Feuchtwangera) i pomyślał, że Welles, mierzący 1,83 m, o szerokiej sylwetce i donośnym głosie, wyglądający na znacznie starszego niż był w rzeczywistości, może być odpowiedni do tej roli.
Ani Edwards, ani MacLiammóir nie dali się zwieść zapewnieniom Wellesa, że jest doświadczonym nowojorskim aktorem teatralnym, ale obaj dostrzegli jego potencjał i musieli obsadzić tę rolę. Tak więc, nie znalazłszy nikogo odpowiedniego, zatrudnili go natychmiast, a młody Orson wkrótce rozpoczął swoje pierwsze profesjonalne próby.
W dniu premiery sztuki, 13.10.1931 r., bilety zostały wyprzedane, mimo że tego samego wieczoru w kinie Capitol w Dublinie miała miejsce premiera filmu „Maroko” z Garym Cooperem i Marleną Dietrich w rolach głównych. Na koniec pokazu Welles otrzymał owacje.
Odnosząc się do występu Wellesa, recenzja sztuki opublikowana następnego dnia w „Irish Times” brzmiała: „Nowy aktor, Orson Welles, stworzył doskonałego Karla Alexandra. Trzeba będzie zobaczyć go w innych rolach, zanim będzie można powiedzieć, że jest znakomitym aktorem, jakim wydawał się wczoraj wieczorem w roli, która wyglądała jakby była specjalnie dla niego stworzona”.
Jako bonus, dubliński korespondent „New York Timesa” nazwał występ Wellesa „zdumiewająco dobrym”.
Sam Welles był prawdopodobnie jedyną osobą w teatrze, która wiedziała, że był to jego profesjonalny debiut, a reakcja dublińskiej publiczności tej nocy pozostanie z nim do końca życia. – To było piorunujące i zupełnie nieoczekiwane – powiedział wiele lat później swojej biografce Barbarze Leaming. – Otrzymałem za to więcej uznania niż za cokolwiek, co zrobiłem od tamtej pory!
W kolejnych miesiącach Welles pojawił się w kilku innych sztukach w Gate Theatre, ale w mniejszych rolach drugoplanowych, w tym jako Duch w produkcji „Hamleta”. W marcu 1932 r. wystąpił w przedstawieniu „The Circle” Somerseta Maughama w Abbey Theatre, po czym opuścił Dublin i udał się do Londynu w nadziei na znalezienie pracy w teatrze. Niestety, Welles nie był w stanie uzyskać pozwolenia, więc zdecydował się wrócić do Stanów Zjednoczonych, gdzie mógł wtedy zgodnie z prawdą twierdzić, że pojawił się na scenie w Dublinie i otrzymał uznanie krytyków za swoją grę aktorską.
Dwa lata później, w 1934 r., Orson Welles obsadził Edwardsa i MacLiammóira w kilku sztukach na „Summer Festival of Drama” w Todd School w Illinois, a oni prawdopodobnie z radością przyjęli jego zaproszenie do przyjazdu do Stanów Zjednoczonych, aby wystąpić i zarobić trochę dodatkowych pieniędzy. Ofertę Welles prawdopodobnie złożył im jako gest wdzięczności za danie mu szansy na występ w Dublinie.
Jeszcze w tym samym roku, gdy występował na Broadwayu w Nowym Jorku, Welles został zauważony przez producenta Johna Housemana, z którym później założył zespół Mercury Theatre w 1937 r. Po sukcesie jego pracy w Mercury Theatre, w 1938 r. CBS Radio zatrudniło Wellesa do stworzenia i występu w 13-tygodniowej serii 1-godzinnych dramatów radiowych, wykonywanych na żywo, zatytułowanych „The Mercury Theatre on the Air”, składających się z klasycznych dzieł literackich zaadaptowanych i wykonanych przez zespół repertuarowy Mercury Theatre. Seria zadebiutowała 11 lipca. Kilka miesięcy później, 30 października, emisja programu „Wojna światów” o inwazji obcych na Ziemię przez Marsjan wywołała poważny skandal z powodu masowej paniki, którą wywołała, ponieważ wielu słuchaczy, którzy dostroili się do transmisji po jej rozpoczęciu, błędnie uwierzyło, że „raport informacyjny” opisujący inwazję, który był częścią programu, był prawdziwy.
Jak na ironię, rozgłos związany z audycją wzbudził zainteresowanie Wellesem ze strony hollywoodzkich studiów filmowych i doprowadził do rozpoczęcia jego kariery jako reżysera filmowego, począwszy od „Obywatela Kane’a” (1941).
Przez całą swoją karierę Welles pozostawał w kontakcie z Edwardsem i MacLiommóirem, którego później obsadził w roli czarnego charakteru Jago w swojej filmowej wersji „Otella” Szekspira (1952). Mniej więcej w tym czasie Welles powrócił do Irlandii i nakręcił krótki 23-minutowy film z Edwardsem i MacLiammoirem zatytułowany „Powrót do Glennascaulu” (1951), który został nakręcony w Phoenix Park i opowiedziany przez Wellesa. Zagrał tam Amerykanina jadącego przez irlandzką wieś, który zabiera autostopowicza opowiadającego mu niepokojącą historię o duchach. Premiera filmu odbyła się w 1953 r., a następnie dzieło zostało nominowane w kategorii najlepszego filmu krótkometrażowego do 26. Oscarów w marcu 1954 r., ale film przegrał z filmem Walta Disneya „Bear Country”.
MacLiammoir zagrał również w telewizyjnej produkcji Wellesa z 1954 r. „Król Lear” Szekspira, a Orson często przypisywał Hiltonowi Edwardsowi, że zainspirował go do odważnych i jawnie teatralnych produkcji sztuk Szekspira, które ostatecznie zwróciły na niego uwagę jako reżysera. Przyznał, że ma dług wdzięczności wobec Gate Theatre i Irlandii i nigdy o tym nie zapomniał.
W dokumencie radiowym RTÉ o Edwardsie i MacLíammóirze wyprodukowanym w latach 60. Welles powiedział: „Dali mi wykształcenie. Cokolwiek wiem dziś o jakiejkolwiek sztuce scenicznej, jest tylko rozszerzeniem tego, czego po raz pierwszy nauczyłem się od nich”.
RB
FOTO 1: Orson Welles, w marcu 1937 r., fot. Carl Van Vechten, Wikipedia, domena publiczna
FOTO 2: 16-letni Orson Welles siedzący na wozie z osłem, ok. sierpnia-września 1931 r., fotograf nieznany, Wikipedia, domena publiczna.
