Powstanie Listopadowe

 

Po klęsce Napoleona Księstwo Warszawskie stworzone przez cesarza Francuzów przestało istnieć. W jego miejsce powstało Królestwo Polskie. Od lutego 1813 r. okupowane było ono przez armię rosyjską. Na kongresie wiedeńskim w 1815 r. podzielone zostało pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię, a z większości jego terytorium utworzono Królestwo Polskie (kongresowe). Było ono formalnie połączone unią personalną z Imperium Rosyjskim i liczyło 128 tysięcy km2. Na jego terenie zamieszkiwało 3,5 miliona osób. Królem Polski był car Aleksander I. Nadał on Królestwu konstytucję, sejm wyłaniany był w drodze wyborów, senat powstawał z nominacji cara. Funkcję rządu sprawowała Rada Administracyjna. Ustawa zasadnicza nosiła znamiona konstytucji niezależnego państwa. Zapewniała wolność wyznania, słowa, nietykalność osobistą. Królestwo miało też własną, 30 tysięczną armię, na czele której stał brat cara – Wielki Książę Konstanty. To on, w obawie przed spiskowcami, rozbudował tajną policję, szerząc społeczny terror.

 

 

W czasie nieobecności cara w Warszawie władzę sprawował jego namiestnik. Był nim posłuszny carowi gen. Józef Zajączek, który pełnił tę funkcję aż do śmierci. W czerwcu 1819 r. zniósł wolność prasy i wprowadził cenzurę. W maju 1820 r. zawiesił wolność zgromadzeń i zakazał działalności masonerii – w 1822 r. skazano Waleriana Łukasińskiego, przywódcę Wolnomularstwa Narodowego, który resztę swego życia – 46 lat – spędził więzieniu i tam zmarł. Rozpoczęło się prześladowanie członków towarzystw filomatów i filaretów. W lutym 1825 r. car, wprowadzając poprawkę do konstytucji, zlikwidował jawność obrad sejmowych.

W listopadzie 1825 r. niespodziewanie zmarł car Aleksander I. Wraz z jego śmiercią zahamowany został proces reform i pogłębiło się nieprzestrzeganie postanowień konstytucji przez jego następcę, Mikołaja I. W kolejnych latach wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W 1827 r. nastąpiły aresztowania członków Towarzystwa Patriotycznego. Zaczęły powstawać tajne organizacje, skupiające przede wszystkim oficerów.

W lipcu 1815 r. wybuchła rewolucja we Francji, w sierpniu Belgowie rozpoczęli walkę o niepodległość z zamiarem oderwania się od Holandii. Te zdarzenia skłoniły Mikołaja I do rozpoczęcia przygotowań do zbrojnej interwencji przeciwko Belgii i ewentualnie Francji, czego rezultatem było ogłoszenie 19 i 20 listopada 1830 r. rozkazu carskiego, stawiającego w stan pogotowia armię rosyjską i wojsko polskie.

Te wydarzenia miały wpływ na decyzję przywódców tajnej organizacji podporucznika Piotra Wysockiego o podjęciu decyzji rozpoczęcia zbrojnego powstania.

29 listopada 1830 r. przed godz. 19 z budynku Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach Królewskich w Warszawie czternastu cywilów wraz z grupą podchorążych opanowało pobliski Belweder, siedzibę dowódcy sił rosyjskich, z zamysłem zamordowania Wielkiego Księcia Konstantego. Zdołał on jednak zbiec.

Momentem zwrotnym Nocy Listopadowej stało się zdobycie przez lud Warszawy Arsenału. Nastąpiło to ok. godz. 21 przy współudziale żołnierzy 4. pułku piechoty. Po północy opanowano rejon Starego Miasta i Powiśla, kontrolując mosty oraz Pragę.

Jednak powstaniu sprzeciwiła się większość generalicji, a władzę w powstaniu przejęła grupa polityków konserwatywnych (Franciszek Ksawery Lubecki-Drucki, Adam Jerzy Czartoryski, Michał Gedeon Radziwiłł, Józef Chłopicki), którzy dążyli do rokowań z Rosjanami. Mimo to nastroje patriotyczne wzmagały się. Pod naciskiem opinii publicznej 18 grudnia 1830 r. sejm ogłosił powstanie za narodowe.

25 stycznia 1831 r. decyzją sejmu zdetronizowano Mikołaja I. Od tej chwili wojna polsko-rosyjska była już nieunikniona.

6 lutego 1831 r. ponad stutysięczna armia rosyjska pod wodzą gen. Iwana Dybicza przekroczyła granicę Królestwa, napotykając opór mniej licznych wojsk powstańczych.

Mimo liczebnej przewagi Rosjan, w bitwach pod Stoczkiem (14 lutego pod dow. gen. Józefa Dwernickiego), pod Kałuszynem i Dobrem (pod dow. gen. Józef Skrzyneckiego), wojska powstańcze odniosły zwycięstwo.

25 lutego 1831 r. rozpoczęła się walna bitwa pod Grochowem. Najkrwawsze walki toczyły się o Olszynkę Grochowską. Tę bitwę Polacy przegrali. Zginął w niej gen. Franciszek Żymirski, a gen. Chłopicki został ciężko ranny. W następstwie przegranej naczelny wódz, gen. Michał Radziwiłł, podał się do dymisji. Na jego miejsce powołano gen. Skrzyneckiego, z gen. Wojciechem Chrzanowskim jako szefem sztabu i gen. Ignacym Prądzyńskim – generalnym kwatermistrzem.

Ofensywa rosyjska została powstrzymana, a 31 marca armia polska przeprowadziła udane kontruderzenie zaplanowane przez gen. Prądzyńskiego, zwyciężając w bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami (10 kwietnia). Niestety nie wykorzystano szansy wygranej. Ofensywę polską przerwał naczelny wódz – gen. Skrzynecki – który nie wierzył w możliwość wygrania wojny z Rosją, stale licząc na kompromis z carem.

Dopiero w maju 1831 r. rozpoczęła się kolejna operacja wojskowa gen. Prądzyńskiego, skierowana przeciwko wojskom rosyjskim zgrupowanym w okolicach Łomży i Ostrołęki. Udane początkowo uderzenie również i tym razem zostało zastopowane przez gen. Skrzyneckiego. 26 maja 1831 r. wojska polskie poniosły druzgocącą klęskę w bitwie pod Ostrołęką, co miało się okazać przełomowym momentem powstania.

Spadło morale wojsk polskich, znaczna część chłopów odmówiła udziału w wojnie, mnożyły się dezercje, w Warszawie trwała zaś epidemia cholery.

W lipcu 1831 r. wojska rosyjskie pod dowództwem gen. Iwana Paskiewicza, który zastąpił zmarłego na cholerę gen. Dybicza, przekroczyły Wisłę. 6 września Paskiewicz rozpoczął szturm na Warszawę od strony Woli, bronionej przez gen. Józefa Sowińskiego. Stolicy broniło wówczas 40 tys. żołnierzy – siły rosyjskie były dwukrotnie większe. Padła reduta Ordona a gen. Sowiński stracił życie. Po dwóch dniach walki Warszawa skapitulowała.

Po upadku stolicy nastąpiło kolejne załamanie powstania. 18 września 1831 r. samowolnie poddały się oddziały gen. Ramorino, a 5 października – główna armia polska pod dowództwem gen. Rybińskiego. Padły ostatnie twierdze: w Modlinie (9 października), a 21 października – w Zamościu.

Po klęsce powstania nastąpiły ostre represje ze strony cara. Kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy wcielono do armii rosyjskiej i zesłano w głąb Rosji, ich dzieci umieszczono tzw. koloniach wojennych. Na więzienie i ciężkie roboty skazano kilkuset uczestników powstania. W ciągu 2 lat na karę śmierci skazano zaocznie 264 osoby, ponad 2,5 tys. uznano przez sądy rosyjskie za nieżyjących i pozbawiano ich praw cywilnych. Nagminnie konfiskowano polskie majątki ziemskie i przekazywano je w ręce Rosjan. Rozpoczęła się tzw. Wielka Emigracja. Przedstawiciele rządu narodowego, byli posłowie, działacze polityczni, powstańcy, ludzie kultury masowo udawali się na emigrację, głównie do Francji.

Trwały kolejne ograniczenia niezależności Królestwa. Car zlikwidował konstytucję Królestwa, zastępując ją nadanym w 1832 r. Statutem Organicznym, odbierając tym samym Królestwu odrębność państwową.

W Warszawie w latach 1832-34 wzniesiono Cytadelę – twierdzę wojskową, której X Pawilon stał się głównym więzieniem politycznym. W 1832 r. zamknięto Uniwersytety Warszawski i Wileński, Liceum Krzemienieckie i Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie. Zlikwidowano polską armią, ale Królestwo musiało dostarczać rekruta do armii rosyjskiej, w której służba trwała 25 lat. Zlikwidowano polskie władze i sądownictwo. Wprowadzony w 1833 r. stan wojenny utrzymano na prawie ćwierć wieku. Do szkół średnich wprowadzono obowiązkowy język rosyjski. Nastąpiły masowe kasaty klasztorów, wiele kościołów katolickich przekazano Cerkwi prawosławnej. W 1839 r. zlikwidowano unię brzeską, zmuszając wiernych do przyjęcia prawosławia. Po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag.

Mimo to Powstanie listopadowe dla kolejnych pokoleń stało się symbolem walki o wolność i niepodległość Polski. Obecne jest w utworach naszych wielkich twórców: Mickiewicza, Słowackiego i Wyspiańskiego i na trwale zakorzeniło się w polskiej świadomości narodowej.

 

 

English version

 

November 29, 1830
The November Uprising

 

After Napoleon’s defeat, the Duchy of Warsaw created by the French Emperor ceased to exist, and from February 1813 it was occupied by the Russian army. Its successor, established at the Congress of Vienna in 1815, was the Kingdom of Poland (Congress Kingdom). Established as a semi-autonomous state, it was formally connected with the Russian Empire by a personal union, covered 128,000 square kilometers, and was home to 3.5 million people, with Tsar Alexander I reigning as its king. He gave the Kingdom a constitution, and the Sejm was elected, but the Senate was appointed by the Tsar, with the general function of government performed by the Administrative Council. The Basic Law bore the hallmarks of an independent state constitution, and ensured freedom of religion, speech, and personal integrity. The Kingdom also had its own 30,000-strong army, headed by the Tsar’s brother, Grand Duke Constantine Pavlovich. It was he who, fearing political conspirators, expanded the secret police, spreading social terror.

 

During the Tsar’s absence, his governor (namiestnik) Polish General Józef Zajączek ruled in Warsaw. Loyal and obedient to the tsar, Zajączek performed this function from 1815 until his death in 1826. In June 1819, he abolished freedom of the press and introduced censorship. In May 1820, he suspended freedom of assembly and banned freemasonry. Later, in 1822, Walerian Łukasiński, the leader of Polish freemasonry, was convicted and was to spend the rest of his life (46 years) in prison, where he died. Further, during this time, the persecution of members of the Philomath and Philaret societies began. In February 1825, the Tsar, by introducing an amendment to the constitution, abolished the openness of parliamentary debates.

In November 1825, with the sudden death of Tsar Alexander I, the reform process came to a halt and the subsequent failure of his successor, Nicholas I, to abide by the Constitution worsened. In 1827 there were arrests of members of the Patriotic Society (Towarzystwa Patriotycznego). In response, secret organizations started to be formed, attracting mainly Polish military officers.

In July 1830 revolution broke out in France, and in August the Belgians began their struggle for independence with the intention of breaking away from Holland. These events prompted Nicholas I to begin preparations for armed intervention against Belgium and possibly France, resulting in the announcement of a Tsarist order on November 19 and 20, 1830, putting the Russian army and the Polish army on alert.

These events influenced the decision of the leaders of 2nd Lieutenant Piotr Wysocki’s secret organization to initiate an armed uprising.

On November 29, 1830, before 7 p.m., fourteen civilians and a group of cadets from the Infantry Cadet School in the Royal Lazienki Park in Warsaw took over the nearby Belvedere Palace, the seat of the commander of the Russian forces, with the intention of assassinating him, the Grand Duke Constantine. However, he managed to escape.

The turning point of the November night was the capture of the arsenal by the people of Warsaw, which took place around 9 p.m. with the participation of soldiers from the 4th Infantry Regiment. After midnight the area of the Old Town and Powisle was captured, with the bridges and Praga district across the Wisla river under the control of the insurgents.

However, most of the Polish generals opposed the uprising, and a group of conservative politicians (comprised of Franciszek Ksawery Lubecki-Drucki, Adam Jerzy Czartoryski, Michał Gedeon Radziwiłł, Józef Chłopicki), who sought to negotiate with the Russians, seized power.

Nevertheless, patriotic sentiments were on the rise. Under pressure from overwhelming public opinion, on December 18, 1830 the Sejm declared the uprising to be national.

Subsequently, on January 25, 1831, the Sejm voted to dethrone Nicholas I. From that moment on, a Polish-Russian war was inevitable.

On February 6, 1831, a Russian army of over 100,000 men, led by General Ivan Dybicz, crossed the border into the Kingdom of Poland, encountering resistance from the less numerous insurgent troops.

Notably, despite the numerical superiority of the Russians, the insurgent troops were victorious in the battles of Stoczek (February 14, under the command of General Józef Dwernicki), Kaluszyn and Dobr (under the command of General Józef Skrzynecki).

On February 25, 1831, the Battle of Grochow began. The bloodiest battles were fought over Olszynka Grochowska, in which the Poles were defeated. General Franciszek Żymirski died during the battle, and General Chłopicki was seriously wounded. Following the defeat, the Polish Commander-in-Chief, General Michał Radziwiłł, resigned. He was replaced by General Skrzynecki, with General Wojciech Chrzanowski as Chief of Staff, and General Ignacy Pradzynski as Quartermaster General.

The Russian offensive was temporarily halted, and on March 31 the Polish army made a successful counter-offensive planned by General Prądzyński, resulting in victories in the battles of Wawer, Debki Wielkie, and Igania (April 10). Unfortunately, the opportunity to achieve a decisive victory at this key juncture was not taken, as the Polish offensive was interrupted by the commander-in-chief, General Skrzynecki, who did not believe in the possibility of winning the war with Russia, and counted on reaching a compromise with the Tsar.

 

It was not until May 1831 that another military operation by General Prądzyński began, this time directed against Russian troops grouped in the vicinity of Łomża and Ostrołęka. The initially successful strike was again halted by the intervention of General Skrzynecki. Then on May 26, 1831, the Polish army suffered a devastating defeat in the Battle of Ostrołęka, which was to prove to be the key turning point of the doomed uprising.

The morale of the Polish army declined, many peasants refused to take part in the war, and desertions multiplied. Meanwhile a cholera epidemic raged in Warsaw.

In July 1831, Russian troops under the command of General Ivan Paskevich (who replaced General Dybicz, who had died of cholera) crossed the Vistula River. On September 6 Paskiewicz began the assault on Warsaw from Wola, defended by forces totaling 40,000 under the command of General Jozef Sowinski. But the advancing Russian forces were twice as big. In the ensuing fighting, General Sowinski was killed, and after two days Warsaw capitulated.

The fall of the capital was followed by another collapse of the uprising. On September 18, 1831, General Ramorino’s troops arbitrarily surrendered, and on October 5, the main Polish army under General Rybinski. The last remaining strongholds in Modlin and Zamość fell on October 9th and 21st respectively.

The defeat of the uprising was followed by a prolonged period of harsh repression by the Tsar. Tens of thousands of Polish soldiers were conscripted into the Russian army and sent deep into Russia, where their children were placed in so-called “war colonies”. Several hundred participants of the uprising were sentenced to prison and hard labour. Within two years, 264 people were sentenced to death in absentia; more than 2,500 Poles were declared “dead” by Russian courts and deprived of their civil rights. Polish landed estates were repeatedly confiscated and handed over to the Russians. The so-called Great Emigration began. Representatives of the national government, former deputies, political activists, insurgents, and people in the fields of art and culture went into exile in large numbers, mainly to France.

Further restrictions on the Kingdom’s independence continued. Tsar Nicholas I abolished the constitution of the Kingdom, replacing it in 1832 with the Organic Statute of the Kingdom of Poland, which abolished the constitution, army and legislative assembly, thus stripping the Kingdom of the last vestiges of its state autonomy.

In Warsaw, 1832-34 saw the construction of the Citadel – a military fortress, whose “10th Pavilion” became the main political prison. In 1832, the Universities of Warsaw and Vilnius, the Krzemieniec High School, and the Warsaw Society of the Friends of Learning were closed. And although the Polish army had been formally abolished, the Kingdom was still required to supply recruits for the Russian army, in which service lasted 25 years. The period of martial law imposed in 1833 was maintained for nearly a quarter of a century. The ensuing years saw numerous incidents in which Polish authorities and judiciary were liquidated. Mass liquidations of monasteries also occurred, and many Catholic churches were given to the Orthodox Church, In 1839, the Union of Brest was abolished, forcing the faithful to adopt Orthodoxy. In terms of education, Russian was made compulsory in all secondary schools. And from 1840, the Russian monetary system, and units of weights and measures were introduced.

However, despite the long period of repression that followed its failure, the November Uprising became a symbol of inspiration for future generations of the fight for a free and independent Poland. Thematically, It is represented in the works of many great Polish artists, such as Mickiewicz, Słowacki and Wyspiański, and has permanently rooted itself in the Polish national consciousness as a historically significant event.

Author: Beata Bieniada, absolwentka Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego (graduated from the Institute of History at the University of Warsaw).

Tłumaczenie/English Translation: Robert Bodrog

 

 

 

The article was created thanks to funding from the Polish Department of Cooperation with Polish and Poles abroad of the Ministry of Foreign Affairs.

 

 

Źródła/Sources:

Andrzej Garlicki, Historia 1815-1939 Polska i Świat;
https://dzieje.pl/

 

Zdjęcia/Photos:

1. Piotr Wysocki 29 listopada 1830, litografia wg rysunku Jana Nepomucena Żylińskiego, domena publiczna/Piotr Wysocki 29  Nov 1830, lithograph after a drawing by Jan Nepomucen Żyliński, public domain;

2. Bitwa pod Iganiami 10 kwietnia 1831, Georg Benedikt Wunder, domena publiczna/Battle of Igania April 10, 1831, Georg Benedikt Wunder, public domain.